-
1 тирәләп алу
окружи́ть со всех сторо́н -
2 тирәләү
неперех.2) перен. ходи́ть вокру́г да о́коло3) перен.; разг. пресле́довать не́которые це́лиул нәрсәдер тирәли — он что́-то хо́чет предприня́`ть
• -
3 тир
I сущ.пот, испа́ринатир тамчылары — ка́пли по́та
- тир чиретирең аккан җирнең кадере — дорога́ земля́, кото́рую поли́л по́том
- тир алу
- тир бизе
- тир кату
- тир тозы
- тир хастасы
- тир хастәсе
- тиргә бату
- тиргә төшү
- тиргә батыру
- тиргә төшерү••тир белән табу — зараба́тывать/зарабо́тать трудо́м
тир салу (түгү) — вложи́ть пот; пролива́ть/проли́ть пот; кропи́ть по́том
II сущ.тир түгеп — в по́те лица́
тирда ату — стреля́ть в ти́ре
-
4 тир алу
вы́потеть || вы́пот в моме́нт кри́зиса боле́знитир алгач, чир китә — по́сле вы́пота боле́знь отступа́ет
-
5 йөртеп алу
1) поводи́ть кого (некоторое время) (по парку, городу, магазинам и т. п.)күзләрне тирә-якка йөртеп алу — поводи́ть глаза́ми по сторона́м
2) поноси́ть кого-чтобаланы кулда йөртеп алу — поноси́ть ребёнка на рука́х
3) поката́ть (некоторое время) кого (на лодке, мотоцикле, машине и т. п.) -
6 сыпырып алу
-
7 алдыру
1) понуд. от алу I преимущ. в знач. 1), 4)-9), 11)-19), 21)-29)2) разг. приглаша́ть/пригласи́ть, звать, позва́ть (и приня́ть); созыва́ть/созва́тьукытучыны кунакка алдыру — пригласи́ть (позва́ть) учи́теля в го́сти
кайчан кунак алдырган идегез? — когда́ вы созыва́ли (приглаша́ли) госте́й?
3) забира́ть/забра́ть, отзыва́ть/отозва́ть (своих рабочих, посланных на помощь другому предприятию); брать (взять, забира́ть) обра́тно4) выпи́сывать/вы́писать, забира́ть/забра́ть ( одинокую мать из деревни в город); вызыва́ть/вы́звать, приглаша́ть/пригласи́ть (откуда-л. к себе); брать/взять, вы́требовать || выпи́сывание5) выпи́сывать/вы́писать, получа́ть/получи́ть ( периодические издания); зака́зывать/заказа́ть; получа́ть/получи́ть по вы́писке (зака́зу) || выпи́сывание, зака́зывание; получе́ние (по выписке, по заказу)абонемент аркылы яңа китаплар алдыру — выпи́сывать (зака́зывать) но́вые кни́ги по абонеме́нту
архивтан кулъязмалар алдыру — заказа́ть в архи́ве ру́кописи
район киночелтәреннән яңа фильмнар алдыру — получи́ть но́вые фи́льмы из райо́нной киносе́ти
6) перен.а) брать/взять (способностями, упорством, смелостью, трудолюбием); покоря́ть/покори́ть, выи́грывать/вы́играть (своим оптимизмом, обходительностью, искренностью); добива́ться/доби́ться, достига́ть/дости́чь ( чем); выезжа́ть/вы́ехать ( на чём)хәйлә белән алдыру — брать хи́тростью; выезжа́ть на хи́трости
сан белән генә түгел, сыйфат белән дә алдырырга кирәк — ну́жно добива́ться не то́лько коли́чеством, но и ка́чеством
яхшы ат ахырдан алдыра — (посл.) до́брый конь в конце́ берёт (выи́грывает); ≈≈ хорошо́ смеётся тот, кто смеётся после́дним
б) оси́ливать/оси́лить, постига́ть/пости́чь ( что); преуспева́ть/преуспе́ть (в жизни, в каком-л. деле)ул укуны җиңел алдыра — он легко́ оси́ливает учёбу
7) убира́ть/убра́ть, копа́ть, выка́пывать/вы́копать (картофель, свёклу уборочными машинами)8) стричь, остри́чь, пострига́ть/постри́чь; обстрига́ть/обстри́чь, выстрига́ть/вы́стричьчәчне яңа мода белән алдыру — стричь во́лосы по но́вой мо́де
9) см. алу I 1), 2) а)-в)тирән алдырып сөрү — паха́ть глубо́ким захва́том
мондый печәнне чалгы авыр алдыра — тако́е се́но коса́ с трудо́м берёт
10) см. алу I преимущ. в знач. 2)тәнгә кергән инә кыйпылчыгын магнит белән алдыру — извле́чь обло́мок иго́лки из те́ла при по́мощи магни́та
май табын бензин белән алдыру — удаля́ть жирово́е пятно́ бензи́ном
теш алдырырга бару — сходи́ть на удале́ние зу́ба
11) разг.; см. алу I 5) а)сулгарак алдыру, машинаң капка баганасына эләгә — возьми́ (забери́, прими́) немно́го леве́е, не то заде́нешь свое́й маши́ной (за) столб в воро́тах
12) разг.а) идти́, ходи́ть, пойти́, шага́ть, выша́гивать; проходи́ть/пройти́, прошага́ть; прое́хать, промча́ться (на транспортных средствах)аягы таза, нык алдыра — но́ги у него́ си́льные, твёрдо шага́ет (выша́гивает)
вак алдыра торган ат — конь, кото́рый идёт ме́лкими шага́ми
мотоцикл белән без бу араны тиз алдырдык — э́то расстоя́ние мы прое́хали на мотоци́кле бы́стро
б) бежа́ть, побежа́ть; пробежа́ть; отбега́ть, отбежа́ть, убега́ть, убежа́тьшәп алдыра бу йөгерешче — отли́чно бежи́т э́тот бегу́н
без кузгалганчы, бүре инде шактый алдырган иде — пока́ мы тро́гались, волк уже́ поря́дочно пробежа́л (отбежа́л, убежа́л)
в) скака́ть, поскака́ть; проскака́ть; ускака́тькуян турыга (гына) алдырды — за́яц поскака́л прямико́м
г) идти́, ходи́ть, пойти́, плыть, поплы́ть, дви́гаться, проплыва́ть/проплы́ть (о судах)пароход түбәнгә таба әйбәт алдыра — парохо́д вниз плывёт хорошо́
••алдырыр көн яздырыр — в день, когда́ тебя́ обма́нут, ты сам ошибёшься (бог введёт в заблужде́ние)
-
8 каплау
перех.1) крыть, покрыва́ть/покры́ть || покры́тиеөй түбәсен шифер белән каплау — крыть кры́шу до́ма ши́фером
2) крыть, покрыва́ть/покры́ть; облицо́вывать/облицева́ть || покры́тие, облицо́вывание, облицо́вкасандыкны калай белән каплау — покры́ть сунду́к желе́зом
стеналарны мәрмәр белән каплау — облицева́ть сте́ны мра́мором
3) крыть, покрыва́ть/покры́ть, накла́дывать/наложи́ть (слой чего-л.) || покры́тие, накла́дываниечүлмәкне глазурь белән каплау — наложи́ть глазу́рь на горшо́к
картинаны лак белән каплау — покры́ть карти́ну ла́ком
4) покрыва́ть/покры́ть, накрыва́ть/накры́ть, укрыва́ть/укры́ть, прикрыва́ть/прикры́ть, закрыва́ть/закры́ть || покры́тие, накры́тие, укры́тие, прикры́тиеаякларны одеял белән каплау — накры́ть но́ги одея́лом
китапларга газета каплау — закры́ть кни́ги газе́той
чәчне яулык белән каплау — прикры́ть во́лосы платко́м
чиләкне капкач белән каплау — закры́ть ведро́ кры́шкой
5) покрыва́ть/покры́ть, оку́тывать/оку́тать, завола́кивать/заволо́чь || покры́тиеболытлар күк йөзен каплады — ту́чи заволокли́ не́бо
бөтен нәрсәне томан каплады — всё оку́тано тума́ном
күзне яшь каплады — глаза́ заволокли́ слёзы
6) крыть, покрыва́ть/покры́ть, устила́ть/устла́ть, усе́ивать/усе́ять (чем-л.) || покры́тие, усти́лкабакчаны сары яфраклар каплаган — сад усе́ян жёлтыми ли́стьями
өй түбәсен чык каплаган — кры́ша до́ма покры́та росо́й
җир өстен ап-ак кар каплаган — пове́рхность земли́ у́стлана бе́лым-пребе́лым сне́гом
битен сакал каплаган — лицо́ покры́то бородо́й
7) покрыва́ть/покры́ть, выступа́ть/вы́ступить, появля́ться/появи́ться (на лице, щеках) || покры́тие, появле́ниемаңгайны тирән җыерчыклар каплаган — на лбу его́ появи́лись глубо́кие морщи́ны
тәнне каз тәне каплады — на те́ле вы́ступила гуси́ная ко́жа
8) закрыва́ть/закры́ть, загора́живать/загороди́ть, загражда́ть/загради́ть, прегражда́ть/прегради́ть || закры́тие, загора́живание, загражде́ние, прегражде́ниеюлны каплау — закры́ть доро́гу
урамның ике башын да каплау — загороди́ть о́ба конца́ у́лицы
9) закрыва́ть/закры́ть, заслоня́ть/заслони́ть, загора́живать/загороди́ть (чем-л. от кого, чего-л.) || закры́тие, засло́н, загора́живаниеана баласын гәүдәсе белән каплады — мать закры́ла ребёнка свои́м те́лом
баш белән утны каплау — заслони́ть голово́й свет
битне куллар белән каплау — закры́ть лицо́ рука́ми
10) закрыва́ть/закры́ть, занаве́шивать/занаве́сить, заве́шивать/заве́сить (чем-л.) || закры́тие, занаве́шиваниеишекне одеял белән каплау — закры́ть дверь одея́лом
лампаны газета белән каплау — заве́сить ла́мпу газе́той
тәрәзәне пәрдә белән каплау — занаве́сить што́рой окно́
11) покрыва́ть/покры́ть, глуши́ть, заглуши́ть ( о звуках)сөйләүченең сүзләрен көлү каплады — смех покры́л слова́ расска́зчика
давыл бөтен тавышларны каплады — бу́ря заглуши́ла все зву́ки
12) завола́кивать/заволо́чь, обвола́кивать/обволо́чь ( о тучах)13) перен. покрыва́ть/покры́ть, гаси́ть, погаси́ть, возмеща́ть/возмести́ть, компенси́ровать, восполня́ть/воспо́лнить, искупа́ть/искупи́ть || покры́тие, возмеще́ние, компенса́ция, искупле́ниеюл расходларын каплау — возмести́ть доро́жные расхо́ды
җитмәүчелекне каплау — погаси́ть недоста́чу
бурычларны каплау — покры́ть долги́
югалтуларны каплау — компенси́ровать поте́ри
14) перен. покрыва́ть/покры́ть, скрыва́ть/скры́ть, укрыва́ть/укры́ть (что-л., кого-л.); прикрыва́ть/прикры́ть || покры́тие, скры́тие, укры́тиеҗинаятьне каплау — покры́ть преступле́ние
кимчелекләрне каплау — скрыва́ть недоста́тки
кемнеңдер ялганын каплау — прикры́ть (чей-л.)обма́н
15) перен. охва́тывать/охвати́ть, захва́тывать/захвати́ть, распространя́ться/распространи́ться (на кого-л., что-л.) || охва́тывание, захва́тывание, захва́т, распростране́ниеут бөтен бинаны каплады — ого́нь распространи́лся на всё зда́ние
илне кризис куркынычы каплады — страну́ охвати́л страх кри́зиса
16) перен. покрыва́ть/покры́ть, охва́тывать/охвати́ть, оку́тывать/оку́тать, заполня́ть/запо́лнить (о заре, мраке, темноте и т. п.)тирә-юньне караңгылык каплады — темнота́ оку́тала окре́стность
өйне кайгы каплады — го́ре запо́лнило дом
17) воен. прикрыва́ть/прикры́ть, ста́вить/поста́вить засло́н || прикры́тие, засло́нкаплау группасы — гру́ппа прикры́тия
пехота һөҗүмен артиллерия уты белән каплау — прикры́ть артиллери́йским огнём наступле́ние пехо́ты
18)а) перевёртывать/переверну́ть, опроки́дывать/опроки́нуть, поста́вить вверх дном || перевёртывание, опроки́дываниекисмәкләрне әйләндереп каплау — бо́чки поста́вить вверх дном
чынаякны тәлинкәгә каплау — опроки́нуть ча́шку на блю́дце
б) перен. опроки́дывать/опроки́нуть, выпива́ть/вы́пить, вылива́ть/вы́лить ( содержимое посуды) || опроки́дываниеәйтерсең, өстемә бер чиләк салкын су капладылар — как бу́дто на меня́ вы́лили ведро́ холо́дной воды́
19) закрыва́ть/закры́ть, зажима́ть/зажа́ть, затыка́ть/заткну́ть || закры́тие, зажа́тиесм. тж. томалауколакларны каплау — заткну́ть у́ши
авызны каплап иснәү — зева́ть, закры́в (прикры́в) рот
20) крыть, покры́ть ( в карточных играх)туз белән каплау — крыть тузо́м
•- каплап китү
- каплап кую
- каплап сөрү••каплап калдыру — замя́ть (дело, недостатки)
каплап калу — скрыва́ть/скрыть, укрыва́ть/укры́ть, прикрыва́ть/прикры́ть
-
9 акыл
сущ.1)а) ум, ра́зум; интелле́кт || у́мственный (труд), интеллектуа́льныйакыл яшьтә түгел - башта — (посл.) ум не в во́зрасте, а в голове́
акыл зәгыйфьлеге — у́мственная сла́бость
б) ум, рассу́док, рассуди́тельность || у́мственный, рассу́дочный ( анализ)в) благоразу́мие, рассуди́тельность; созна́ние, созна́тельностьакылың кайда иде соң синең? — где́ же была́ твоя́ рассуди́тельность (благоразу́мие)?
г) ум, разу́мность, (как сле́дствие о́пыта) ум-ра́зум, му́дрость; умудрённостьпрактик акыл — практи́ческий ум (му́дрость, умудрённость)
мәкальдә чагылган тирән акыл — глубо́кая му́дрость, отражённая в посло́вице
2) разг.а) мысль, иде́якаян килде әле сиңа бу акыл ? — отку́да у тебя́ э́та мысль?
б) сове́т, наставле́ниеаның акылы белән йөрсәң... — бу́дешь его́ слу́шаться... (ещё и не то бу́дет)
ата-ана акылын тоту — приде́рживаться (слу́шаться) роди́тельского наставле́ния
3) в знач. нареч. акылга у́мственно, интеллектуа́льно, в у́мственном (интеллектуа́льном) отноше́нии (созреть, подняться); по уму́ (уму́-ра́зуму), умо́м ( быть выше или ниже кого)акылга бер чамарак алар — у́мственно они́ почти́ одина́ковы
акылга үсү — вы́расти (созре́ть) у́мственно
4) в функ. сказ. акылында вменя́емый спец. (преступник, подсудимый)•- акыл теше
- акылы сау
- акылга сау••акыл алдан йөрү — быть сообрази́тельным (сметли́вым, предусмотри́тельным, дальнови́дным, дога́дливым), быть спосо́бным предви́деть (предусмотре́ть)
акыл арттан йөри — ≈≈ за́дним умо́м кре́пок
акыл башка килү — см. акылга килү 1)-3)
акыл баштан китү — см. акыл китү 1), 2)
акыл белән эш итүчән — рассуди́тельный; толко́вый
акыл бизмәненә салу (салып үлчәп карау) — в голове́ (уме́) взве́шивать (взве́сить, прики́дывать/прики́нуть); см. тж. акыл белән уйлап карау
акыл булсын — пусть (э́то) бу́дет (послу́жит) уро́ком; э́то кому́ нау́ка (на бу́дущее); что́бы (впредь) непова́дно бы́ло ( кому)
акыл җиңеләю — см. акылга җиңеләю
акыл җитү — сообрази́ть ( что), догада́ться ( о чём), доду́маться ( до чего), умудри́ться, ухитри́ться
акыл ирешми — см. акыл җитми
акыл кергән — умо́м (у́мственно) вы́рос; умудрён ( жизненным опытом); в (при) своём (здра́вом) уме́; со свои́м умо́м
акыл кертү — см. акылга утырту 1)
акыл кушканча — по веле́нию ума́ (делать что, поступать как), по веле́нию (тре́бованию) рассу́дка
акыл өләшкәндә йоклап калган (йоклап биләмдә, урманда, мич башында калган) — см. акылсыз 1) а); акылга сай 1)>
акыл өләшү — см. акыл өйрәтү 2)
акыл сата башлау — ирон. зау́мничать, зау́мничаться
акыл сыеклану — прост.; см. акылга җиңеләю
акыл сыйдырмау — см. акылга сыймау
акыл утырту — см. акыл керү
акыл утыру — см. акыл керү
акылга зәгыйфь — см. акылга җиңел 1)
акылга муафыйк — см. акылга ятышлы 1)
акылга (акылы) үсмәгән — умо́м не вы́шел
акылга туймаган — см. акылсыз 1) а), 2)
акылга утыру — см. акыл керү
акылга яту — каза́ться (показа́ться, представля́ться) разу́мным (благоразу́мным, рациона́льным, логи́чным)
акылга өйрәтү — см. акыл өйрәтү
акылдан шашкан — см. акылдан язган
акылдан шашу — см. акылдан язу
акылдан ычкыну — прост.; см. акылдан язу
акылны алу — см. акылдан яздыру
акылны башка җыю — см. акылны җыю
акылны эчү — прост. ра́зум (ум) пропива́ть (пропи́ть)
акылны югалту — см. акылдан язу 3)
акылы бармакка урарлык (чорнарлык) та юк — ума́ ни на грош у него́
акылы кыска — ум ко́роток ( у кого)
акылы (акылга) сау — в себе́, в здра́вом уме́, в по́лном (здра́вом) рассу́дке
акылы эшли — голова́ ( чья) рабо́тает (ва́рит, сообража́ет)
акылың алтын икән — ирон.; шутл. ишь како́й, у́мный (у́мник, у́мница) (вы́искался, нашёлся), губа́ не ду́ра; ишь чего́ захоте́л (... куда́ махну́л)
акылы үзе белән — семь пя́тниц на неде́ле
- акыл алу- акыл белән уйлап карау
- акыл бирү
- акыл җитмәслек
- акыл җитми
- акыл иясе
- акыл йөртеп карау
- акыл йөртү
- акыл керү
- акыл сату
- акыл китү
- акыл өйрәтү
- акылга өйрәтү
- акыл сайлыгы
- акылга җиңел
- акыллы җиңел
- акылга җиңеллелек
- акылга җиңеләю
- акылга килү
- акылга сай
- акылы сай
- акылга сайлык
- акылга сыймау
- акылга таман
- акылы таман
- акылга таманча
- акылы таманча
- акылга утырту
- акылга ятышлы
- акылдан язган
- акылдан яздыру
- акылдан язу
- акылдан язып
- акылдан язар дәрәҗәдә
- акылны җыю
- акылы башында
- акылында
- акылы камил
- акылы төштән соң
- акылы үзе белән
- акылы үзендә
- үз акылы үзендә -
10 колач
сущ.1) разма́хсамолёт канатларының колачы — разма́х кры́льев самолёта
2) обхва́т, охва́тимәннәр бик юан: һәркайсы икешәр колач — дубы́ о́чень то́лстые: ка́ждый в два обхва́та
колач юанлыгындагы торба — труба́ в оди́н охва́т
3) махова́я са́же́нь (расстояние между концами средних пальцев раскинутых в стороны рук как мера длины)ике колач бау — верёвка в две маховы́е са́же́ни
коеның тирәнлеге өч колач — глубина́ коло́дца в три маховы́е са́жени
4) диал. едини́ца ме́ры дров, ра́вная 2,5 м3 и́ли 4 м35) физ. амплиту́дамаятникның тирбәлү колачы — амплиту́да колеба́ний ма́ятника
6) перен. масшта́б, разма́х, широта́, диапазо́н (рабо́т)киң колач белән — с широ́ким разма́хом
белем колачы — диапазо́н зна́ний
•- колач җәю
- колач салу
- колач ташлау
- колач салып йөзү
- колачка алу
- колачка сыймаслык••- колач җитмәсколачны киң җәю — разверну́ться широко́ (во всю ширь)
- колач җитмәслек -
11 су
I сущ.1)а) вода́ || во́дный, водяно́йсалкын су — холо́дная вода́
кайнар су — горя́чая вода́
кайнамаган су — сыра́я вода́
агым су — прото́чная вода́
чишмә суы — ключева́я вода́
диңгез суы — морска́я вода́
газлы су — газиро́ванная вода́
минераль су — минера́льная вода́
кар суы — та́лая вода́
су процедуралары — во́дные процеду́ры
су тамчылары — водяны́е ка́пли
су тузаны — водяна́я пыль
б) первый компонент составных слов, соответствующий русскому водо-су үлчәгеч — водоме́р
су бүлгеч — водоотво́д
2) перен.; разг. вода́; пусто́е многосло́виекитапның яртысы су — полови́на кни́ги состои́т из воды́
3) вода́, водоём || во́дный; водяно́йтирән су — глубо́кая вода́
су кимәле — у́ровень воды́
су этеме — напо́р воды́
су өсте — во́дная пове́рхность
су юлы белән — во́дным путём
су тегермәне — водяна́я ме́льница
4) обычно мн.суларво́дытерриториаль сулар — территориа́льные во́ды
5) разг. река́, ре́чка (употр. с именем собственным)Ык суы — река́ Ик
Казан су — река́ Каза́нка
киң су — широ́кая река́
су ярларыннан чыкты — река́ вы́шла из берего́в
6) разг. сокашказаны суы — желу́дочный сок
җимеш суы — фрукто́вый сок
7) разг. раство́р, рассо́л, сы́вороткасабын суы — мы́льный раство́р
селте суы — щелочно́й раство́р
эремчек суы — творо́жная сы́воротка
кәбестә суы — капу́стный рассо́л
тозлаган кыяр суы — огуре́чный рассо́л
•- су агымы
- су алгыч
- су алмашы
- су алу
- су алу җайланмасы
- су анасы
- су асты дөньясы
- су аткыч
- су атчыгы
- су әйләнеше
- су балтырганы
- су баркылдагы
- су басу
- су башнясы
- су башы
- су белән җылыту
- су белән суыту
- су билгеләре
- су бите
- су борчасы
- су борычы
- су бөтнеге
- су бүлгеч
- су гөле
- су еланы
- су җәелү
- су җибәргеч
- су җыйгыч
- су җылыткыч
- су җылыту
- су иясе
- су йөрү каналлары
- су кайту
- су каналы
- су кандаласы
- су колонкасы
- су комае
- су коңгызы
- су кошы
- су көпшәле
- су куу
- су кынасы
- су кычытканы
- су кыягы
- су күзе
- су күләме
- су күрәне
- су күсесе
- су күтәрелү
- су күтәрелеше
- су күтәрткеч
- су күтәртү
- су лаләсе
- су өләшкеч
- су пәрие
- су полосы
- су салмалы
- су сыеры
- су сыерчыгы
- су сыешлык
- су тавыгы
- су талпаны
- су ташлагыч
- су ташучы
- су ташуы
- су торбасы
- су төшергеч
- су төшү
- су тычканы
- су упкыны
- су үгезе
- су үрмәкүче
- су үткәргеч
- су үткәрмәүчән
- су үткәрмәүчәнлек
- су үткәрү
- су үткәрүчән
- су үткәрүчәнлек
- су үтү
- су чаңгысы
- су чаңгычысы
- су чаяны
- су чәчәге
- су чигенеше
- су чистарткыч
- су чистарткыч корылмалар
- су чистарту
- су чыпчыгы
- су шөпшәсе
- су эте
- су юлы
- су юлын күрсәтү
- су юнәлткеч колаша
- су язы
- суга алып бару
- суга баткан кеше
- суга бату
- суга төшү
- суга чыдам
- суга чыдамлы
- суга чыдамлылык
- суда эрүчән
- суда эрүчәнлек
- судан файдалану
- судан файдаланучы••су баштан болгана — (погов.) ры́ба гниёт с головы́
су белән дә аера алмассың — водо́й не разольёшь; не разле́й вода́
су белән юып алгандай булды — как ве́тром сду́ло; как бу́дто коро́ва языко́м слизну́ла
су болгату — мути́ть во́ду
су кебек ага — течёт, что вода́ ( о больших расходах)
су кебек агылу — течь реко́й; течь широ́ким пото́ком
су кебек (су урынына) эчү — знать назубо́к; отвеча́ть без запи́нок
су кушу — прибавля́ть/приба́вить от себя́; залива́ть
су сибеп үстергәндәй — как грибы́ по́сле дождя́
су төбенә китү — идти́ ко дну; утону́ть
су төбенә җибәрү — пусти́ть (отпра́вить) на дно; утопи́ть
су язып, май төшмәс — (погов.) во́ду толо́чь -ма́сла не бу́дет (вода́ и бу́дет)
суга батканда саламга ябышу — хвата́ться за соло́минку
суга сәнәк белән язган (язылган) — на воде́ ви́лами напи́сано
суга төшеп югалган кебек — как в во́ду ка́нул
суга төшкән тавык кебек — как мо́края ку́рица; как в во́ду опу́щенный; (ходи́ть) мо́крой ку́рицей
суга төшкәндәй булды — как в во́ду ка́нул
суга төшсә, судан да коры чыга торган — из воды́ сухи́м вы́лезет
судагы балык кебек — как ры́ба в воде́
судан коры чыгу — вы́йти сухи́м из воды́
II сущ.сусыз юа, җилсез киптерә — языко́м сте́лет; язы́к хорошо́ подве́шен
-
12 үлчәү
I перех.1) ме́рить, измеря́ть, смеря́ть/сме́рить, выме́ривать, вымеря́ть/вы́мерить, замеря́ть/заме́рить; определя́ть/определи́ть || измере́ние, выме́ривание, определе́ниеболынны үлчәү — вы́мерить луг
күлнең тирәнлеген үлчәү — заме́рить (определи́ть) глубину́ о́зера
авыруның температурасын үлчәү — изме́рить температу́ру больно́го
үз аршынына үлчәү — ме́рить на свой арши́н
2) взве́шивать/взве́сить || взве́шиваниейөкләрне үлчәү — взве́шивать груз
сумканы үлчәү — взве́сить су́мку
3) перен. взве́шивать/взве́сить, обду́мывать/обду́мать ( всесторонне), оце́нивать/оцени́ть || взве́шивание, обду́мывание, оце́нкатәкъдимне һәрьяклап үлчәү — всесторо́нне обду́мывать предложе́ние
һәр сүзне үлчәп сөйләү — говори́ть взве́шивая ка́ждое сло́во
4) прики́дывать/прики́нуть, смеря́ть/сме́рить (взглядом, глазами, взором)күзләре белән үлчәү — сме́рить взгля́дом
тауның биеклеген караш белән үлчәп алу — взгля́дом прики́нуть высоту́ горы́
•- үлчәп бирү
- үлчәп кую
- үлчәп карау
- үлчәп чыгу II 1. сущ.1) весы́ || весово́йүлчәү гере — весова́я ги́ря
кул үлчәве — ручны́е весы́
көянтәле үлчәү — коромы́словые весы́
2) вес; ме́ра ( единица измерения)тере үлчәү — живо́й вес
3) ме́ра, ме́рка ( ёмкость для измерения сыпучих тел)җиде үлчәү солы — семь мер овса́
4) ме́рка, разме́рнинди үлчәү туфли кирәк? — како́й разме́р ту́фель ну́жен?
үлчәү белән күлмәк тегү — шить пла́тье по ме́рке
барлык кешене бер үлчәү белән үлчәү — подходи́ть ко всем с одно́й ме́ркой
5)а) ме́ра, ме́рка, мери́лоозынлык үлчәве — ме́ра длины́
бәяләр үлчәве — мери́ло сто́имости
б) перен. ме́ра2. прил.кешеләрнең яхшылыгын нинди үлчәү белән үлчәргә? — како́ю ме́рою изме́рить доброту́ люде́й?
измери́тельныйүлчәү тасмасы — измери́тельная ле́нта, метро́вка
- үлчәвен җиткермәүүлчәү әсбабы — мери́тельный прибо́р
- үлчәвен тутырмау••үлчәве җитми (тулмый) — ненорма́льный, полоу́мный; тро́нутый, чо́кнутый
үлчәүгә сыймаслык (сыймый торган) — выходя́щий за ра́мки прили́чия
-
13 чәнчү
перех.1) коло́ть, уколо́ть; вка́лывать/вколо́ть, вонза́ть/вонзи́ть, пронза́ть/пронзи́ть, втыка́ть/воткну́ть || ука́лывание, втыка́ние, вонза́ниештык белән чәнчү — коло́ть штыко́м
энә белән чәнчү — уколо́ть иго́лкой
2) коло́ть || ко́лики, резь, простре́л, колотьёйөрәк чәнчә — ко́лет се́рдце
бил тирәләремдә чәнчү сизәм — в поясни́чной о́бласти чу́вствую ко́лики
3) безл. коло́тьсяылыс чәнчә — хво́я ко́лется; см. тж. кадалу
4) перен. язви́ть, съязви́ть, кольну́ть, сде́лать ко́лкое замеча́ние, подде́тьчәнчеп әйтү — кольну́ть, съязви́ть
•- чәнчеп алу
- чәнчеп бетерү
- чәнчеп елмаю
- чәнчеп карау
- чәнчеп кую
- чәнчеп тишү
- чәнчеп үтерү
- чәнчеп чыгару
- чәнчеп чыгу
- чәнчү алу
- чәнчү үләне
- чәнчү уты -
14 агач
1. сущ.1) де́рево (лиственное, хвойное, южное, плодовое) || древе́сныйвак агачлар — ме́лкие дере́вья (деревца́)
агач каерысы — древе́сная кора́
агач төрләре — поро́ды дере́вьев
клуб тирәли агач утырту — поса́дка дере́вьев вокру́г клу́ба
2) собир. (материал, сырьё) де́рево, древеси́на, лес || древе́сный (уголь, спирт); древеси́нныйагач чыгару — вывози́ть лес (древеси́ну)
эшкә яраклы агач — делова́я древеси́на; делово́й лес
агач агызу — сплавля́ть лес
комбинаттагы агач калдыклары — древе́сные (древеси́нные) отхо́ды на комбина́те
3) в сочет. лесо-; дерево-; древо-агач склады — лесоскла́д
агач сәүдәсе — лесоторго́вля; торго́вля ле́сом
агач хәзерләү участогы — уча́сток лесоразрабо́ток (лесозагото́вок); лесосе́чный уча́сток, лесосе́ка
агач хәзерләүче (хәзерләүдә эшләүче) — лесозаготови́тель; лесозагото́вщик
агач ташу юлы — лесово́зная доро́га
агач агызу сезоны — лесоспла́вный сезо́н
агач кисүдә эшләү — быть на лесору́бочных (лесору́бных) рабо́тах
агач кисә торган — древоре́жущий
агач эшкәртү — деревообрабо́тка
агач утырту — поса́дка дере́вьев
4) перен.; бран. болва́н, дуби́на, чурба́н2. прил.1) деревя́нный, из де́реваагач күпер — деревя́нный мост
агач көрәк — деревя́нная лопа́та
агач йорт — деревя́нный дом
агач табанлы чана — са́ни на деревя́нных поло́зьях
агач терәү — подпо́рка из де́рева; деревя́нная подпо́рка
2) бреве́нчатый; ру́бленый (сарай, барак)яңа гына салган агач мунча — свежеру́бленая ба́ня
3) тесо́вый, из тёса ( забор)4) щепно́й, из щепы́агач әйберләр — щепны́е изде́лия (това́ры)
5) ирон.; прост.а) деревя́нный, одеревене́лый, окостене́лый, тупо́й, (как), неживо́й (рот от холода, руки и пальцы от старческой дряблости или отсутствия движения)б) топо́рный (о чьём-л. языке); аляпова́тыйагач тел белән язган мәкалә — статья́, напи́санная топо́рным языко́м
в) бран. горе-; -дубина, -чурбан, -пень; -болван, -тупицаагач каравылчы — сто́рож-болва́н; го́ре-сто́рож; не сто́рож, а болва́н
агач хисапчы — го́ре-счетово́д; счетово́д-тупи́ца
•- агач ат
- агач аяк
- агач бакасы
- агач бакчасы
- агач гөл
- агач гөмбәсе
- агач җилеме
- агач кадак
- агач кистерүче
- агач кисүче
- агач корты
- агач куышы
- агач күбәләге
- агач мае
- агач материалы
- агач өйле
- бүрәнә өйле
- агач сирәк үскән җир
- агач суын алу
- агач тараканы
- агач тарттыру
- агач ташучы баржа
- агач ташучы машина
- агач төбе
- агач тыгылу
- агач утырту
- агач үзәге
- агач череге
- агач чиләк
- агач чүкеч
- агач эшкәртүче
- агачка әйләнү
- агачка әверелү••агач атка атландыру — оста́вить с но́сом; обвести́ вокру́г па́льца, надува́ть/наду́ть
агач атка атлану (атланып калу) — оста́ться с но́сом; сесть в лу́жу прост.
агач башыннан йөрми, кеше башыннан йөри — не по ле́су хо́дит, а по лю́дям (о беде, болезни, смерти, горе, несчастье, стихийных бедствиях, жизненных невзгодах и т. п.) (букв. не по верши́нам дере́вьев, а по голова́м люде́й хо́дит)
агач җан — см. агач йөрәк
агач җанлы — см. агач йөрәкле
агач мылтык — ирон. пустоме́ля, болту́н, пустозво́н, пустосло́в
агачны яшьтән (яшьли, яшь чагында бөгү) — гнуть де́рево, пока́ мо́лодо (т.е. воспитывать с малых лет)
агач авызланып — гру́бо, ре́зко, по-ха́мски
- агач башында үсмиагачтан сандугач кына ясамый — ма́стер на все ру́ки; всё уме́ет; всё де́лает
- агач йөрәк
- агач йөрәкле
- агачын күреп урманын күрмәү
- агачын күреп тә урманын күрмәү -
15 агу
I неперех.1)а) течь (о реке, воде в ней и т. п.) утека́ть, уте́чь (о жидкости из сосудов с худым дном, зерне из дырявого мешка и т. п.) || тече́ние, уте́чкасуның агуын күзәтү — наблюда́ть тече́ние воды́ (за тече́нием воды́; как течёт вода́)
аккан сулар кире кайтмый — (песня, посл.) уте́кших вод не возврати́ть (т. е. прошлого не вернуть)
торба шартлап нефть агу — уте́чка не́фти че́рез ло́пнувшую трубу́
б) протека́ть/течь || протека́ние (посереди́не, ми́мо чего́)авыл уртасыннан агып торган инеш — речу́шка, кото́рая протека́ет посереди́не дере́вни
су буаның өстеннән ага — вода́ перетека́ет (идёт, пошла́) че́рез плоти́ну
2)а) течь, струи́тьсяаның тамырларында аучы каны ага — в его́ жи́лах струи́тся (течёт) охо́тничья кровь
б) течь, идти́/пойти́ (о слюне, крови из пореза и т. п.); вытека́ть/вы́течь, выделя́ться/вы́делиться (о гное и т. п.); струи́ться, течь (идти́) струёй (стру́йкой) (о крови, выдаиваемом молоке и т. п.) || тече́ние, вытека́ние, выделе́ниекан агуын туктату — останови́ть кровотече́ние
3)а) течь, стека́ть/стечь, сбега́ть/сбежа́ть (о дождевой воде с плаща, с крыши, по окну, стеклу, крыше; о поте со лба, по щекам; о слезах по лицу и т. п.); струи́ться, ли́ться, кати́ться (о ручье, обильных слезах и т. п.) || тече́ние, стека́ние, сток, сбега́ниетир шундый ага... — пот так и льёт (ка́тится, струи́тся)...
чишмә чылтырап ага — зво́нко струи́тся руче́й
б) идти́ (пойти́, хлеста́ть) пото́ком, хлеста́ть (о крови; о потоке воды, вулканической лаве и т. п.) || пото́к4) натека́ть/нате́чь; набежа́ть ( о берёзовом соке) || натека́ниекәрәздән ярты савыт бал аккан — из сот натекло́ полми́ски мёда
өстәл астына бераз сөт аккан — под стол натекло́ немно́го молока́
5) течь, сы́паться (о зерне из бункера, песке, муке и т. п.); сы́паться (течь) струёй (стру́йкой), струи́ться, поструи́ться ( о муке)комбайн бункерыннан ашлык ага — из бу́нкера комба́йна сы́плется зерно́
6) плыть (поплы́ть, идти́/пойти́, дви́гаться/ дви́нуться) по тече́нию (о брёвнах, масляных пятнах на воде, плотах, льдинах и т. п.)боз күптән ага инде — лёд уже́ давно́ идёт (пошёл)
7) плыть/поплы́ть, течь/поте́чь, нести́сь/понести́сь (об облаках и т. п.) || пото́кболытларның тиз агуы — облака́ бы́стро несу́тся (теку́т); бы́стрый пото́к облако́в
көчле яңгыр ташкыныннан күп каралтылар акты — ли́вневым пото́ком бы́ло снесено́ (унесено́) мно́го строе́ний
9) вытека́ть/вы́течь (о внутренностях задранного зверем животного, о глазах и т. п.) || вытека́ниеяраланган күзе аккан аның — ра́неный глаз у него́ вы́тек
10) протека́ть/проте́чь, течь, подтека́ть, дава́ть (дать) течь (о худом ведре, рассохшейся кадушке, новой лодке и т. п.) || проте́чка, течь, протека́ниекисмәкнең агуын туктату — останови́ть течь в каду́шке
11) перен. течь, протека́ть/проте́чь, идти́, плыть (о времени, жизни, годах и т. п.); утека́ть/уте́чь; бежа́ть || тече́ние, ход; бегкөннәрнең үз көенә генә агуы — разме́ренное тече́ние дней (бу́дней); разме́ренный ход дней
12) перен. та́ять, плыть, уплыва́ть/уплы́ть (о деньгах и т. п.) || та́яниеакча ага гына, кая киткәнен дә белмәссең — де́ньги так и та́ют (уплыва́ют) неизве́стно куда́
13) перен. притека́ть, течь, плыть (о деньгах, денежных поступлениях, доходах и т. п.)акча ага гына ул кооперативка — де́ньги так и теку́т в э́тот кооперати́в
•- ага торган
- агып алу
- агып бетү
- агып йөрү
- агып керү
- агып килү
- агып китеп бару
- агып китү
- агып тору
- агып төшү
- агып утыру
- агып чыгу
- агып чыккан җир
- агып чыга торган җир
- агып яту
- акмый торган••II сущ.акмаса да тама — ко́е-что (нет-нет да) (и) перепада́ет, "ка́пает" понемно́гу (понемно́жку), хоть немно́го (немно́жко, понемно́гу) да перепада́ет (достаётся, мо́жно поживи́ться)
1) яд (змеиный, пчелиный, растительный, химический); отра́ва (для тараканов, от мышей); протрави́тель ( для семян)даруга китә торган агулар — я́ды, иду́щие на лека́рства
агачка агу сиптерү — опры́скивать де́рево я́дом
күсе агуы — крыси́ный яд; отра́ва для (от) крыс
2) перен. яд (чьего-л. едкого замечания, сплетни), отра́ва, дурма́н (расистской идеологии, фашистской пропаганды, национализма, шовинизма); зе́лье прост. (об алкоголе, табаке, знахарских снадобьях, а тж. о зловредном человеке и т. п.)аракы ул - агу — во́дка - э́то яд (отра́ва, зе́лье)
•- агу бирү- агу кайтаргыч
- агу уты
- агу химикат
- агу эчү••агу чәчү — источа́ть (источи́ть, распространя́ть/распространи́ть, се́ять) яд; язви́ть; злопыха́тельствовать/ позлопыха́тельствовать
-
16 агулау
перех.1)а) отравля́ть/отрави́ть, отра́вливать (о ядовитых веществах, газах, испортившихся продуктах и т.п.) || отравле́ниеб) отравля́ть, трави́ть (ядом, отравой, газом); стра́вливать/страви́ть прост. (слегка́) подтра́вливать/подтрави́ть || подтра́вказарарлы бөҗәкләрне агулау — трави́ть насеко́мых-вреди́телей
2) прям.; перен. отравля́ть/отрави́ть, трави́ть, заража́ть/зарази́ть (кровь, организм алкоголем, воздух табачным дымом); дурма́нить, задурма́нивать/ задурма́нить, одурма́нивать/одурма́нить || отравле́ние, зараже́ние; одурма́ниваниепарлары белән тирә-юньне агулап тора торган сулык — водоём, отравля́ющий свои́ми испаре́ниями всю окре́стность
үпкәне агулый торган шәһәр һавасы — городско́й во́здух, отравля́ющий лёгкие
милләтчелек белән агулау — одурма́нивать национали́змом
3) с.-х. протра́вливать, протравля́ть/протрави́ть (семена для посева, фруктовые деревья) || протра́вливание/протравле́ние, протра́вкаярым корылай агулау — полусухо́е протравле́ние
термик агулау — терми́ческая протра́вка
•- агулап бетерү
- агулап үтереп бетерү
- агулап үтерү
- агулап чыгу -
17 көрәү
перех.1) грести́, сгреба́ть/сгрести́, разгреба́ть/разгрести́, огреба́ть/огрести́, отгреба́ть/отгрести́ (уголь, песок, землю) || разгреба́ние, отгреба́ниеөй тирәсендәге чүпне көрә́ү — отгрести́ му́сор от до́ма
өй түбәсеннән кар көрә́ү — сгрести́ снег с кры́ши
2) перен.; разг. загреба́ть/загрести́ (деньги, доход)• -
18 мәгълүмат
сущ.1) зна́ния, позна́ния, образова́ниеукытучы тирән мәгълүмат бирә — учи́тель даёт глубо́кие зна́ния
яхшы мәгълүмат алу — получи́ть хоро́шее образова́ние
2) све́дения, да́нные, материа́лы; информа́циякыйммәтле мәгълүмат — це́нные све́дения
кулымдагы мәгълүматларга караганда — по име́ющимся в рука́х да́нным
яңа мәгълүматлар күзлегеннән караганда — в све́те но́вых да́нных
-
19 орбита
сущ.; астр.1) орби́та (какая: земная, лунная, окололунная; чего: Земли, Марса)Җир тирәли орби́тага космик корабль чыгару — вы́вести на околозе́мную орби́ту косми́ческий кора́бль
орби́тадан чыгу — сойти́ с орби́ты
орби́тадан хәбәрләр — ве́сти с орби́ты
2) перен.; книжн. орби́та (круг)үз орби́тасына алу — втяну́ть (вовле́чь) в свою́ орби́ту ( кого)
йогынты орби́тасы — орби́та влия́ния
футбол орби́тасында — на футбо́льной орби́те
-
20 сукалау
перех.1) паха́ть, вспа́хивать/вспаха́ть ( что чем) || па́хота, вспа́шкабакча сукалау — вспаха́ть огоро́д, вспа́шка огоро́да
җир сукалау — паха́ть зе́млю
тирән сукалау — глубоко́ паха́ть
2) перен.; разг. говори́ть, разгова́риватьрусча яхшы сукалау — прили́чно говори́ть по-ру́сски
дөрес сукалыйсың — пра́вильно говори́шь
3) перен.; разг. уме́ть чита́тьгазетаны иркен сукалый — чита́ет газе́ту свобо́дно
•- сукалап кую
- сукалап бетерү
- сукалап бирү
- сукалап чыгу
- 1
- 2
См. также в других словарях:
тирәләү — 1. Кайма, тирә тоту 2. рәв. ТИРӘЛӘП – Уратып, әйләнә тирәсенә урнаштырып. Якынлашып, якын килеп яки якыннан үтеп 3. күч. Мәсьәләгә саклык белән якын килеп сүз башлау, әңгәмә яки сорашу ярдәмендә кызыксындырган нәрсә тур. белешмә алу. ТИРӘЛӘП АЛУ… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
әйләндерү — 1. Нәр. б. үз күчәре тирәсендә хәрәкәткә китерү. Кемне яки нәрсәне төрле яки бору, боргалау 2. Кемне яки нәрсәне бер яктан икенче якка бору, башка якка каратып кую. Нәр. б. астын өскә каратып кую, астын өскә чыгару, түнтәрү 3. Әйбернең сул ягын… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
искәү — 1. Борын аркылы һава сулап ис сизү 2. күч. Берәр нәрсәне тотып, күреп, баштан кичереп белү китапның исен дә иснәмәгән 3. Иренү, ялыгу, йокы килү кебек хәлләрдә ирексездән авызны киң ачып тирән сулыш алу … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
иснәү — 1. Борын аркылы һава сулап ис сизү 2. күч. Берәр нәрсәне тотып, күреп, баштан кичереп белү китапның исен дә иснәмәгән 3. Иренү, ялыгу, йокы килү кебек хәлләрдә ирексездән авызны киң ачып тирән сулыш алу … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чолгавыч — иск. Кайбер аяк киемнәре (мәс. итек) эченнән аякка урау өчен тукыма кисәге аяк чуы. II. ЧОЛГАУ – ф. 1. Берәр нәрсә (чүпрәк, тукыма һ. б. белән урау, чорнау, төрү 2. Берәр кеше яки нәрсә тирәсенә килеп туплану, аны әйләндереп алу 3. Берәр нәрсә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чу — иск. Кайбер аяк киемнәре (мәс. итек) эченнән аякка урау өчен тукыма кисәге аяк чуы. II. ЧОЛГАУ – ф. 1. Берәр нәрсә (чүпрәк, тукыма һ. б. белән урау, чорнау, төрү 2. Берәр кеше яки нәрсә тирәсенә килеп туплану, аны әйләндереп алу 3. Берәр нәрсә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
урату — 1. Урау (1 5) 2. Урап, чолгап алу, берәр кеше яки нәрсә тирәсендә күпләп җыелу, туплану 3. к. Урау (4,5) 4. Нәрсәнең дә булса тирәсенә берәр нәрсә тору; тирәләп, әйләндереп алу бакчаны койма белән урату 5. рәв. УРАТЫП – Әйләнеп, әйләнеч юл белән… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тултыру — 1. Берәр савытны берәр нәрсә белән тулы итү 2. Берәр нәрсә эченә башка ваграк нәрсәләр яки сыеклык салу 3. күч. Бөтен тирә юньне, барлык буш урынны биләп алу, бөтен тирә юньгә, барлык урыннарга таралу; күп булу. Нин. б. бер урынга җанлы җансыз… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тутыру — 1. Берәр савытны берәр нәрсә белән тулы итү 2. Берәр нәрсә эченә башка ваграк нәрсәләр яки сыеклык салу 3. күч. Бөтен тирә юньне, барлык буш урынны биләп алу, бөтен тирә юньгә, барлык урыннарга таралу; күп булу. Нин. б. бер урынга җанлы җансыз… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
урнашу — 1. Берәр җиргә билгеле бер вакытка тукталып урын алу. урын алып, җайлап утыру, яту 2. Озаклап тору, яшәү өчен билгеле бер урынга төпләнү 3. Билгеле бер урында булу, нин. б. урынны биләү (оешма, бина һ. б. тур.) 4. Эшкә керү, нин. б. хезмәт урыны … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
урынлашу — 1. Берәр җиргә билгеле бер вакытка тукталып урын алу. урын алып, җайлап утыру, яту 2. Озаклап тору, яшәү өчен билгеле бер урынга төпләнү 3. Билгеле бер урында булу, нин. б. урынны биләү (оешма, бина һ. б. тур.) 4. Эшкә керү, нин. б. хезмәт урыны … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге